– Có anh con rể nó đi lưới giã vừa vào đưa cho cặp sam – ông cụ nói – Anh ở đây ta làm gỏi sam uống rượu. Anh ăn gỏi sam bao giờ chưa?
– Ô! Thế thì hay quá!
Sam sống thành cặp, 1 đực, 1 cái.
Đang chuẩn bị ra khỏi nhà thì cô cháu nội ông cụ, mới chín tuổi, chạy lên nhà tôi bảo: “Chú ơi, chú xuống ngay, ông cháu có việc”. Hỏi “Việc gì?”, nó không nói.
– Có anh con rể nó đi lưới giã vừa vào đưa cho cặp sam – ông cụ nói – Anh ở đây ta làm gỏi sam uống rượu. Anh ăn gỏi sam bao giờ chưa?
– Ô! Thế thì hay quá. Cháu chưa ăn bao giờ. Với lại, cháu cũng chưa làm thịt sam bao giờ.
– Thì… Hôm nay anh giữ, tôi thịt.
Hai con sam khá to. Con sam cái phải bằng cái rá vo gạo. Mổ ra, chúng tôi lấy được khá nhiều trứng.
Hai ông con hì hụi làm.
Gỏi sam.
Ông cụ đã ngót 80, tay bắt đầu run, làm có phần lóng ngóng.
Con sam vật ngửa, hai tay tôi giữ, những cái chân của nó liên tục nghều ngoào.
Chính trong cuộc mổ sam này mà tôi biết một vài chuyện về sam.
Sam sống thành cặp, 1 đực, 1 cái, con đực nhỏ hơn lúc nào cũng nằm ôm trên lưng con cái.
Vì thế mới có câu thành ngữ: Dính như sam.
Chỗ con đực lấy đôi chân đặc biệt ôm hằn rõ trên mai gốc đuôi con sam cái.
Vì một lý do nào đó sam không còn sống thành cặp, bắt được, người ta gọi đó là sam một (sam chỉ còn một con).
Nếu bắt được sam một, người ta thường không ăn vì cho rằng nó độc.
Sam nướng cả con.
Làm thịt sam không được để vỡ ruột, vỡ nếu thịt sam dính phân nó, ăn dễ bị đau bụng, đi ngoài.
Nhưng hay nhất là bài “Lý con sam”, tôi không nhớ hết, song có những câu thế này: (ấy) nước trôi một dòng/ đói no (xin) mặc lòng/ (xin) đừng (có) theo ai/ (ấy) là đôi cặp con sam…
Hì hục mãi công việc “vật” hai con sam của hai ông con đến 11 rưỡi trưa mới hòm hòm, cũng là lúc chị con gái ông cụ đi làm về.
Ông cụ bảo chị con gái chạy ngay đi mua cho 1 lít dấm, tiện thể mua luôn vừng, lạc, chanh, ớt, rau thơm về để làm gỏi, xem đâu có lá mui thì hái lấy một ít ngọn.
Những mớ thịt sam được lấy ra, ông cụ ném luôn vào cái soong chứa đầy dấm.
Ngâm thịt sam trong dấm sau khi uống hết tuần trà và hút thuốc lào, ông cụ vớt ra, lấy hai tay bóp vắt khô rồi xé tơi.
Những sợi thịt sam trắng trong.
Trứng sam nướng.
Chị con gái đã rang xong lạc và vừng, chà sảy bỏ vỏ, lạc đem giã nhỏ.
Ông cụ trộn lạc, vừng, rau thơm thái nhỏ cùng với thịt sam, vắt vào đó ít nước chanh.
Thế là đã có đĩa gỏi sam.
Khi ăn, lấy gỏi sam cho vào bát, miếng vừa ăn, rưới vào đó chút nước mắm dấm ớt tỏi, kèm với rau thơm.
– Anh ăn thấy thế nào? – Ông cụ hỏi tôi.
– …Lúc mới đưa vào nhai, thấy nó hơi nhạt nhạt, đơn đớt, nhai kỹ thấy cũng được, bùi bùi. Nhưng đây là lần đầu, cháu cũng hơi e dè, sợ bụng dạ không ổn, nên vừa ăn vừa phải nghe ngóng…
– Không kiếm được ngọn mui à? – Ông cụ hỏi chị con gái.
– Ở phố khó kiếm lắm – Chị con gái trả lời.
– Cây mui là cây gì? – Tôi hỏi.
– Là cây mui. Dân Thái Bình vẫn gọi thế. Gỏi sam ăn kèm với chút ngọn lá mui thì khỏi phải lo đau bụng.
Sau này tôi hỏi, có người chỉ cho tôi cây mui là cây chó đẻ. Ngọn của nó nhấm thấy hơi đăng đắng, mùi hăng hăng.
Nghe ngóng bụng một chặp, thấy có vẻ ổn, tôi mạnh bạo ăn.
Hai ông con đưa cay cũng được kha khá rượu quốc lủi, lò nhà ông Cửu ở phố Dốc Học (TP. Hạ Long) nấu.
Món sam xào xả ớt.
Bẵng đi, hôm rồi có bạn rủ đi ăn sam ở nhà hàng khu Vụng Đâng (TP. Hạ Long).
Nhà hàng bán chỉ toàn các món ăn được chế biến từ sam.
7 món: tiết canh sam, gỏi sam, chân sam, chả sam, sam xào, trứng sam và miến sam.
Chúng tôi gọi đủ lệ bộ, mỗi thứ một ít.
Gỏi sam ở đây không khác mấy ông cụ đã làm cho tôi ăn.
Có chăng là trộn lạc vừng khéo hơn, trong gỏi sam có những sợi ăn giòn lật sật, có lẽ là gân sam hay diềm sam thì phải.
Rau thơm ăn kèm phong phú hơn: lá sanh, vọng cách, đinh lăng, hoa chuối… và ăn kèm cả với bánh đa nướng.
Vẫn không thấy có ngọn lá mui.
Chúng tôi gọi rượu quốc lủi đun ngán dùng bữa.
Cuối bữa nhậu dùng bát miến sam nóng hổi.
Ăn có cảm giác như miến cua bể, nhưng nồng và ngọt hơn.
Chân sam xào chua ngọt.
Nhưng ấn tượng bữa nhậu này lại là, lúc đi WC, phải qua khu vực nhà bếp, thấy trên sàn nhà, rộng chừng 15 mét vuông chứa đầy những con sam.
Chúng như những cái mũ sắt đang bò lổm ngổm.
Vẫn có những cặp sam ôm nhau.
Và thật bất ngờ, đúng lúc ấy, tôi nghe thấy Đài tiếng nói Việt Nam, chương trình ca nhạc đang vang lên bài hát “Lý con sam”, cô ca sỹ hát giọng Nam mượt mà, giai điệu đằm thắm:
“Ấy nước trôi một dòng. Đói no xin mặc lòng. Xin đừng có theo ai. Ấy là đôi cặp con sam. Sam bơi sam lội…”.
Chẳng nhớ tâm trạng của tôi lúc ấy buồn hay vui nữa.
Trần Giang Nam