“LẠC LÕNG tt. (hoặc đgt.). ① Lạc nhau, không còn ở cùng một chỗ. Chạy loạn, gia đình lạc lõng mỗi người một nơi. “Mấy chú nhện lạc lõng nơi nào tới đã chăng mạng kín cả cửa ngõ” (Tô Hoài). ② Chơ vơ, lẻ loi do bị rơi vào một môi trường tách biệt hoặc hoàn cảnh hoàn toàn xa lạ. Lạc lõng nơi đất khách quê người. Một làng lạc lõng nằm trong rừng sâu. ③ Không phù hợp với chung quanh, không ăn khớp với những cái khác. Bài văn có nhiều ý lạc lõng xa đề. Lối sống lạc lõng”.
Trong trường hợp này, có lẽ nhà biên soạn từ điển cho rằng, “lạc” là “tiếng gốc”, còn “lõng” chỉ là yếu tố “láy âm” của “lạc”, chứ không có nghĩa từ vựng cụ thể.
Vậy, trong tiếng Việt, “lõng” có nghĩa gì không?
– “Từ điển tiếng Việt” (Vietlex) thu thập và giải nghĩa: “lõng 1 lối đi quen của thú rừng: lần theo lõng để bắt thú ~ dồn cho thú chạy đúng lõng. 2 [kng] lối đi lại quen thuộc : “(…) trung đoàn chúng tôi thì dừng lại ở hướng này, cách Sài Gòn khá xa về phía Bắc, sẵn sàng đón lõng những đường bay địch (…)” (Vũ Cao Phan)”.
– “Việt Nam tự điển” (Hội Khai trí Tiến đức): “lõng • Lối hươu nai đi ở trên rừng <> Người đi săn phải đón lõng mới bắt được hươu”.
– “Tự điển Việt Nam” (Ban tu thư Khai trí – Sài Gòn): “lõng 2. Lối hươu nai đi trong rừng: Theo lõng bắt nai”.
– Từ điển tiếng Việt (Văn Tân chủ biên) “lõng • d. lối đi của hươu nai trong rừng <> đón lõng đặt bẫy bắt hươu”.
– “Đại tự điển tiếng Việt”: “lõng • dt. 1 Lối đi quen thuộc của thú rừng: lần theo lõng để săn thú. 2 Lối đi lại quen thuộc của kẻ địch: đón lõng”.
Trong thực tế, nhiều loài muông thú thường có tập tính chọn một lối đi lại quen thuộc để kiếm ăn hoặc trở về hang ổ, gọi là “lõng”. Đặc biệt, với những loài sống theo bầy đàn thì trong các cuộc thiên di hay đi kiếm ăn hằng ngày, chúng cũng thường giữ tập tính di chuyển có trật tự, do con đầu đàn dẫn đường. Bất kể con non hay già, đều phải cố gắng “bám sát đội hình” để nương tựa vào nhau. Nếu chẳng may bị thú dữ tấn công, cả bầy chạy tan tác nhưng sau đó từng thành viên đều phải cố gắng nhập lại đàn. Với những con sa chân lỡ bước do quá hoảng hốt hoặc non nớt, già yếu, chúng sẽ bị “lạc lõng”. Nghĩa là không còn giữ được khoảng cách với bầy đàn, lạc mất lối di chuyển của bầy đàn và trở nên đơn chiếc, lẻ loi, bơ vơ một mình.
Có thể ban đầu nghĩa của từ “lạc lõng” chỉ những con thú bị lạc khỏi lối đi quen thuộc, lạc mất bầy đàn; sau được dùng với nghĩa rộng, chỉ sự “tản mát”, “lẻ loi”, “chơ vơ một mình”, rồi lại có thêm nghĩa mới, chỉ sự “không phù hợp”, “không ăn nhập” giữa cái này với những cái khác:
– Việt Nam tự điển: “lạc lõng • tt. Tản-mác đi: Chạy lạc-lõng mỗi người một nơi. • (thth) Nh. Lạc-loài : Lạc-lõng giữa chợ đời.
– Việt Nam tự điển (Hội Khai trí Tiến đức): “lạc-lõng • Tản-mác đi <> Chạy lạc-lõng mỗi người một nơi.”.
– Việt Nam tân tự điển (Thanh Nghị): “lạc-lõng • đt. Mất mát, lạc <> Lạc-lõng trong đám đông”.
– Từ điển Việt Nam phổ thông: “lạc lõng • Chơ vơ một mình <> mới sang đất nước người, tôi cảm thấy mình lạc lõng quá!”.
– Từ điển tiếng Việt (Vietlex): “lạc lõng • t. hoặc đg. 1 bị tản mát đi mỗi người một ngả, tất cả đều lạc nhau: lạc lõng mỗi người một ngả. 2 bơ vơ, lẻ loi một mình, do bị ở vào một hoàn cảnh hoàn toàn xa lạ : lạc lõng nơi đất khách quê người ~ Chị thấy mình lạc lõng giữa những người xa lạ. 3 không ăn nhập, không hòa hợp được với xung quanh, với toàn thể: một câu hỏi lạc lõng ~ lối sống lạc lõng ~ Hình như câu nói của tôi lạc lõng không hợp với tình thế lúc này. Đn: lạc điệu”.
Vì “lõng” là lối đi lại quen thuộc của thú rừng nên người thợ săn có kinh nghiệm sẽ lần theo dấu vết của “lõng” để đặt bẫy, đánh bắt muông thú, gọi là “đón lõng”.
Ngữ liệu do Trung tâm từ điển học Vietlex cung cấp, có đoạn như sau: “Khi đi săn, người ta phán đoán các lõng (đường con thú thường đi hoặc bị đuổi sẽ phải chạy qua). Lưới dăng ở đó và phân công người khỏe, nhanh, thiện xạ cầm vũ khí đón cạnh đó (gọi là đón lõng). Mọi người cùng chó săn dăng ra thành vòng vây, miệng hô “ô huầy” và đánh thanh la khua chiêng để dồn đuổi con thú chạy vào đúng lõng”.
Báo Dân Trí (12-4-2017) có bài “Cảnh sát giao thông đón lõng bắt người đàn ông chở 2 bao tải khỉ”, viết: “…nhận được tin báo về một đối tượng khả nghi vận chuyển, buôn bán trái phép động vật hoang dã quý hiếm đi trên đường mòn HCM để tiêu thụ. Lập tức, tổ công tác đã tổ chức đón lõng bắt giữ”.
Trong bài báo, “lõng” được hiểu cụ thể là đường đi, lối đi mà kẻ buôn bán động vật hoang dã buộc phải đi qua hoặc thường đi qua (theo phán đoán).
Như vậy, “lạc lõng” là từ ghép chính phụ (Hán + Nôm): “lạc” nghĩa là đi sai đường, mất sự liên hệ với bầy đàn, tập thể; “lõng” là lối đi lại, lối di chuyển theo bầy đàn của thú rừng, về sau nghĩa rộng được dùng để chỉ đường đi lối lại quen thuộc, hay buộc phải đi qua của đối phương. Và từ “đón lõng” cũng không chỉ được dùng cho việc bẫy bắt thú rừng, mà còn được hiểu với nghĩa rộng hơn là phục kích, đón đường, chờ đối phương vào tròng, giống như người thợ săn “đón lõng” để bẫy bắt thú rừng vậy.